Protestantse Kerk de Swaen (voorheen Lutherse Kerk Edam)
KERKGEBOUW, Voorhaven 135, Edam.
De Lutherse Kerk in Edam is gebouwd tussen 1739-1741, op de plaats waar oorspronkelijk het Gasthuis van de Heilige Geest stond, dat diende voor de verpleging van thuiszittende armen. Dit gasthuis was gebouwd in 1400 door Floris van Alcmade.
Mogelijk na de reformatie kreeg het gebouw tot 1737 de bestemming als Stadhuis. De gemeente liet een nieuw Stadhuis bouwen aan het in 1624 aangelegde Damplein en de Stadsbestuurderen besloten om het oude Stadhuis te schenken aan de Evangelisch Lutherse Gemeente te Edam. Boven het natuurstenen deurportaal herinnert een rijmspreuk aan het oude Stadhuis en de dankbaarheid voor de welwillende medewerking van de gemeente Edam bij de schenking van de grond:
Daar eertyds wierd het heylig recht
Ten nut van ‘t algemeen beslegt,
Word nu, naar ‘t voorschrift van Gods Woord,
De vrede- en boet-bazuyn gehoort:
Men danke God en de Agtb’re Raad,
Door welkers gunst dit huys hier staat.
Na een grondige restauratie in 1841 werd in 1991 opnieuw een volledige restauratie voltooid. 250 jaar na de bouw en 150 jaar na de grote restauratie in 1841.
Behalve de kerkdiensten in de wintermaanden vinden er culturele gebeurtenissen plaats, en af en toe een concert, terwijl er op de maandagavond de zangkunst wordt beoefend. De laatste jaren neemt het aantal huwelijken in dit prachtige kerkje toe, er kan niet alleen kerkelijk, maar ook burgerlijk worden getrouwd. En wanneer in de december de kerstversiering is aangebracht en de kroonluchters zijn ontstoken, waant men zich terug in de tijd.
Het orgel is vervaardigd door Gideon Thomas Bätz uit Utrecht en in 1809 geplaatst.
Het instrument heeft 9 registers, verdeeld over twee klavieren en aangehangen pedaal.
Dispositie
Ondermanuaal (omvang C-f”’)
Prestant 8 vt
Fluit travers 8 vt discant
Octaaf 4 vt
Quint 3 vt
Mixtuur 2-4 sterk bas/discant
Koppeling bas/discant
Bovenmanuaal (omvang C-f”’)
Holpijp 8 vt bas/discant
Roerfluit 4 vt
Octaaf 2 vt
Fama 8 vt discant
Tremulant
Pedaal C-c’, aangehangen aan ondermanuaal
Geluidsfragmenten, gespeeld door Frans Koning.
“Liebster Jesu, wir sind hier”, Christian Heinrich Rinck (1770-1846)
“Preludio in organo pleno NO. 6”, Johann Christian Kittel (1732-1809)
Geluidsfragmenten, gespeeld door Peter Hengstman.
“Allein zu dir, Herr Jesu Christ”, Johann Pachelbel (1653-1706)
“Was Gott tut, das ist wohlgetan Opus 135a-26”, Max Reger (1873-1916)
Geluidsfragmenten, gespeeld door Gijs Boelen.(Zie ook www.gijsboelen.nl… )
“Dixhuit Pieces pour l’Orgue ou Piano-Forte”, Christian Friedrich Ruppe (1753-1826)
1: Aria Adagio un poco Andante
2: Rondo Allegro Finale
De Grote of Sint Nicolaaskerk
Gelegen aan de rand van de bebouwing, domineert de Grote Kerk van Edam de noordwestelijke hoek van de stad. Een oude stadskerk in een overwegend landelijke omgeving is geen alledaagse verschijning. Men heeft dan ook een legende bedacht om de excentrische ligging van de kerk te verklaren. De keuze van de plaats zou door het lot worden bepaald. Men liet in het midden van de stad een stier los en bouwde de kerk op de plaats waar het dier zich te ruste legde. In werkelijkheid echter maakte de bouw van de nieuwe kerk deel uit van een stadsuitbreiding aan het begin van de 15e eeuw.
Geschiedenis
Kerk en toren dateren beide uit de 15e eeuw. De kerk was oorspronkelijk een eenvoudige kruiskerk met smalle zijbeuken. De transeptgevels zijn nu nog duidelijk herkenbaar. Vermoedelijk was er een bescheiden koor. Omstreeks 1500 werden de zijbeuken van het schip verbreed waardoor een hallenkerk ontstond. Later werd de noordelijke zijbeuk langs de toren doorgetrokken. In het begin van de 16e eeuw werd het koor gesloopt en vervangen door het thans nog bestaande uitgestrekte koor. Kort daarop werden het noord- en zuidportaal gebouwd. Laatstgenoemd portaal, dat als enig onderdeel van de kerk van rijke laatgotische detaillering is voorzien, maakt deel uit van een aanbouw, de librije.
In 1602 brak een grote brand uit waarbij de kap geheel verloren ging en alle kolommen zwaar werden beschadigd. Direct werd met het herstel begonnen. De kerk kreeg een geheel nieuwe kap en nieuwe vensters waarbij tal van Hollandse steden gebrandschilderde glazen schonken. De verbrande natuurstenen kolommen werden ten dele hersteld en gepleisterd. Nadien werd de fundering verschillende malen hersteld.
In de jaren 1925-1931 werd al het glas gerestaureerd en de kap met de goten waterdicht gemaakt. In 1962-1980 volgde een grondige restauratie. Alle kolommen werden in natuursteen vernieuwd. De gehele fundering werd hersteld waarbij de kerk op betonnen palen kwam te rusten. De kerk meet 83 x 35,5 m.
De inrichting
Er gaat een grote bekoring uit van het inwendige van de kerk, niet slechts door de harmonische verhoudingen van de weidse ruimte, maar ook door de aankleding, die merendeels uit de tijd van de bouw stamt. Sfeerbepalend zijn allereerst de glazen uit de periode 1606-1608 (koor) en 1624-1625 (schip). Het liturgische centrum van de herbouwde kerk was en is in het schip. Zijn functionele inrichting bevat belangrijk oud meubilair: in de dooptuin een zeskantige preekstoel uit 1649, eiken doophek en doopbanken uit 1657, voorts eiken banken, losstaand en om kolommen gegroepeerd. Ook het koperwerk in de dooptuin – lezenaars, doopboog en doopbekkenhouder – stamt uit de 17e eeuw. Het hoofdorgel tegen de westmuur en het eiken tochtportaal daaronder completeren de oorspronkelijke functionele inrichting van het schip. Het koor, als tweede liturgisch centrum, wordt door een eiken hek uit de 17e eeuw van het schip afgescheiden.
Naast glazen vormen kerkborden en wapenschilden de belangrijkste sieraden van het interieur. Wat de 17e eeuwse inventaris betreft, dragen twee borden opschriften uit de bijbel, en vijf borden andere teksten. Bij de restauratie van 1963-1979 werd een muurschildering ontdekt in de noordbeuk tegen de transeptmuur aan. Het is een opschrift met de Tien Geboden, vermoedelijk uit de eerste helft van de 17e eeuw.
Wapenschilden zijn in de glazen, op de talloze grafzerken in de vloer, en op de opgehangen wapenborden te vinden. De koperen lichtkronen zijn ook uit de 17e eeuw.
De librije
De librije, waarvan de stichtingsdatum onbekend is, functioneerde als bibliotheek. De oudste boeken zijn vijf incunabelen uit de 15e eeuw. Het merendeel van de boeken is in het Latijn geschreven en voor theologen bestemd. De ruimte deed tevens dienst als Latijnse school, waar voortgezet onderwijs werd gegeven.
De orgels
GROTE ORGEL
In 1662 kreeg Barent Smit, organist en orgelmaker te Hoorn, opdracht een nieuw orgel te bouwen voor de Grote Kerk. Het orgel werd opgeleverd in 1663. Het bezat toen een Manuaal of Hoofdwerk met 5 of 6 registers en een Rugpositief met 10 registers. Een belangrijke verbouwing vond plaats in 1716, uitgevoerd door de orgelmaker Matthijs Verhofstad uit Gemert. Hij maakte een nieuwe windlade voor het Manuaal, voegde een aantal registers toe, en veranderde enkele registers op het Rugpositief. Na deze werkzaamheden bezat het orgel 20 registers. De orgelmaker J. M. Garstenhauer uit Monnickendam voerde herstellingen uit in de jaren 1781 en 1786. Veel pijpen van de vulstemmen van het Manuaal werden daarbij vernieuwd. De drie beeldjes op de kas van het Rugpositief dateren waarschijnlijk uit deze periode. Verdere herstelwerkzaamheden vonden plaats in 1800 (Vool), in 1823 (Van den Brink), in 1864 (Flaes en Brunjes), in 1892 (Jurjaans), en in 1934 (Flentrop). De laatste restauratie van 1980 werd ook door Flentrop uitgevoerd, onder advies van M.A. Vente en J. Jongepier. Toen kreeg het orgel weer de oorspronkelijke kleuren en de toonhoogte van 1716, een halve toon hoger dan later gebruikelijk werd. Met behulp van een transpositieklavier kan men ook op de gangbare toonhoogte spelen. Alle toevoegingen en verbouwingen uit de voorgaande eeuwen zijn ongedaan gemaakt en alle pijpen staan weer op hun oorspronkelijke plaats.
Dispositie:
| Rugpositief (onderklavier, windlade 1663, omvang CDEFGA-c”’) Holpijp 8 vt Quintadeen 8 vt Prestant 4 vt Roerfluit 4 vt Spitsquint 3 vt Blokfluit 2 vt Octaaf 2 vt Scherp 3 sterk Sexquialter 1-2 sterk Trompet 8 vt bas/discant Klavierkoppel Tremulant RW inliggend Tremulant HW opliggend Aangehangen pedaal C-d’ |
Manuaal (bovenklavier, windlade 1716, omvang C-c”’) Bourdon 16 vt Prestant 8 vt Roerfluit 8 vt Octaaf 4 vt Quint 3 vt Octaaf 2 vt Cornet 4 sterk discant Sexquialter 3 sterk discant Mixtuur 4 sterk Trompet 8 vt bas/discant |
Kort geluidsfragment: passage uit “Hoe schoon lichtet de morgenster”, van Dirk Sweelinck gespeeld door Bernard Winsemius.
KABINETORGEL
Het kabinetorgel, dat in het koor is opgesteld, is afkomstig uit de voormalige hervormde kapel aan de Nieuwehaven en dateert uit de eerste helft van de 19e eeuw. De maker is onbekend. Bij het instrument werd een exemplaar van de Opregte Haarlemmer Courant van 1852 aangetroffen, waarmee de balgen waren beplakt. Qua stijl en materiaal (massief eiken met mahonie fineer) is het een Biedermeier meubel. Bij de laatste restauratie van 1982 is het orgel weer in zijn oude staat teruggebracht. Deze restauratie werd door Flentrop orgelbouw uitgevoerd met als adviseur Jan Jongepier. De windlade en de mechanieken werden daarbij geheel gerestaureerd.
De dispositie luidt: Prestant 8 vt (discant), Holpijp 8 vt, Viola di Gamba 8 vt, Prestant 4 vt, Fluit 4 vt, Quint 3 vt, Octaaf 2 vt, Terts 1 vt (discant), Vox Humana 8 vt. Het aangehangen pedaal heeft korte toetsen en een omvang van C-d.
De Grote of Sint Nicolaaskerk vanuit Google’s “Streetview”:
Ingangsportaal Grote Kerkstraat
Stolphoevekerkje Volendam
De kerkenraad van Edam heeft in 1657 medewerking gevraagd aan de Staten van Holland en Westvrieslandt voor de bouw van een predickhuis te Volendam. Hierop werd gunstig beslist. De Vroedschap van Edam besloot tot de bouw van het predickhuijs, school ende woonhuys. Op 5 februari 1658 was de aanbesteding. Na gereedkomen, in eigendom gegeven aan de Gereformeerde gemeente te Volendam. Op 6 oktober 1658 werd het Stolphoevekerkje ingewijd. Eigenlijk begint dan de geschiedenis van Volendam als dorp.
Zie ook: volendam.protestantsekerk.net…
De Groenlandkerk (voorheen Gereformeerde Kerk)
KERKGEBOUW, Groenland 1, Edam
De kleine geloofsgemeenschap die zich in 1847 afscheidde van de Nederlands Hervormde Kerk kwam aanvankelijk bijeen in het huis van één van de oprichters. Het geld dat men bijeen bracht ging op aan de eredienst. Later, toen de gemeente groeide, hadden predikant en pastorie prioriteit boven een eigen kerkgebouw. Omdat de kerk nog niet de officiële erkenning van koning Willem II had, mocht men trouwens geen geld lenen en kon men niets kopen. Die erkenning kwam pas in 1870. Voordien huurde men. Zo kerkt men tussen 1863 en 1867 in een woning aan de Grote Kerkstraat (vermoedelijk nr. 34), gedurende die tijd woont daar een een ouderling/voorganger met zijn gezin. In 1867 huurt men van een gemeentelid een huis aan de Voorhaven (70/71). Voor de bijeenkomsten vraagt en krijgt men toestemming van de pastoor omdat de kerkzaal te dicht bij de Rooms-Katholieke kerk ligt. Het ledental is dan gegroeid tot 41. In 1873 wordt dit pand, dat in de volksmond bekend wordt als de “klompenkerk”, gekocht.
In 1891 is het dan zover. Op de hoek van de Achterhaven en het Groenland wordt een pand met erf verkregen. Daarmee verwerft men niet alleen een ruime kosterswoning, maar ook grond om te bouwen. De tekeningen van ouderling P. Groot liggen al klaar. De bouw wordt aanbesteed voor f. 4980,- (€ 2265,-) en in een recordtijd van 3 maanden voltooid. Het aantal leden is inmiddels 106. De fraaie preekstoel is afkomstig uit een klooster in Amsterdam.
Dit gebouw is thans niet meer in gebruik. In de loop van de vorige eeuw is de kerk diverse malen gerepareerd en gemoderniseerd. De laatste zeer ingrijpende restauratie vond plaats in 1972. Daarna werd het gebouw uitgebreid met een jeugdhuis (1968) en vergaderruimten (1982). De kosterswoning die in zeer slechte staat verkeerde is afgebroken.
De kerkzang wordt de eerste tientallen jaren begeleid door een Amerikaans harmonium. Pas in 1933 komt men in het bezit van een tweedehands pijporgel. In de jaren veertig begint dit al aandacht te vragen, maar geld voor herstel en uitbreiding is er niet. Eerst halverwege de jaren zeventig kan men deze plannen verwezenlijken; de restauratie komt neer op nieuwbouw met oud pijpenmateriaal. Dit fraaie orgel wordt in 1977 feestelijk in gebruik genomen.
De Kerkgemeente Edam beschikt over een aantal gebouwen, die elk specifieke mogelijkheden bieden voor uw activiteiten.
Een overzicht van beschikbare ruimtes:
- De Swaen (voorheen Lutherse Kerk)
- Kerkzaal voor repetities en uitvoeringen
- Vergaderruimte (< 20 pers.)
- Grote Kerk
- Kerkzaal voor repetities/uitvoeringen
- Kosterij voor vergaderingen/repetities (< 80 pers.)
Contact?
Voor informatie over verhuur:
- P.K. de Swaen: Hans van Drongelen e-mail
- Folder P.K. de Swaen klik hier
- Grote Kerk: Tiny Janssens e-mail
